کد مطلب:28616 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:23

گنجینه پرسمان » اديان و مکاتب

نظر اسلام در مورد پلوراليزم ديني چيست؟

الف) مسأله تكثرگرايي دين(Religious Pluralism) غير از مسأله اختلاف برداشت ها و قرائت ها از دين است. چندگرايي ديني به معناي حقانيت چند يا همه اديان است. در اين رابطه ممكن است كسي اختلاف قرائت ها از يك دين را نپذيرد؛ ولي در عين حال همه اديان مختلف را بر حق پندارد. مسأله تكثر برداشت ها مربوط به معرفت در حوزه داخلي يك يا چند دين است و ممكن است كسي به پلوراليزم ديني معتقد نباشد؛ اما در عين حال تكثر قرائت از دين را بپذيرد. بنابراين، دو مسأله ياد شده كاملاً از يكديگر تفكيك پذيرند و هر چند بين آن دو ارتباط ممكن است، ولي ربط لزومي نيست. از همين رو هر يك بايد جداگانه مورد نقد و بررسي قرار گيرد، هر چند اشكالات مشتركي نيز مي توانند داشته باشند. ب ) نكته ديگر اين است كه سخن اشاره شده از حضرت امام(ره)، ارتباط چنداني با مسأله قرائت هاي مختلف - آن گونه كه امروزه مطرح مي شود - ندارد. فرمايش حضرت امام نوعي تواضع عالمانه و در رابطه با مواردي است كه دلالت يك نص ديني دلالت ظني باشد، نه قطعي؛ در حالي كه مناديان تكثر قرائت، اولاً؛ هيچ حد و مرز منطقي را در اين باب رعايت نكردند، ثانياً؛ گويش هاي گوناگوني را - كه بسيار از فهم روشمند و مضبوط و عالمانه نصوص ديني به دور است - به ميدان آوردند و با ادعاي تكثر قرائات در جست وجوي رسميت بخشيدن و برابر نهادن آنها با فهم عالمانه و متخصصانه دين هستند. در پرتو اين روش است كه روزي از اسلام قرائت ديالكتيكي و روزي قرائت ليبراليستي درست مي شود. روزي از اسلام چنان چهره خشن و خون آلودي مي سازند كه از چنگال هايش همواره خون مي چكد و روزي آن چنان تسامح ليبرالي درست مي كنند كه ديگر هيچ حساسيتي بين حق و باطل ندارد؛ در حالي كه اسلام نه اين است و نه آن. ازاين رو اسلام از روز نخست براي جلوگيري از اين حركات خطرناك و دين سوز، شديداً تفسير به رأي را محكوم نموده و پيامبر اكرم(ص) فرمودند: {Hمن فسّر القرآن برأيه فليتبدء مقعده من النارH}؛ {Mهر كس قرآن را به رأي خود تفسير كند، جايگاهي در آتش براي خود برگزيندM}، {V(بحارالانوار، ج 89، ص 112 - تفسير طبري، ج 1، ص 25 - 27 - جامع الترمذي، ج 5، ص 199)V}. اكنون لازم مي نمايد كه به طور فشرده چند نكته را در باب قرائات مختلف از دين يادآور شويم: 1- همه معارف ديني اختلاف بردار نيستند؛ بلكه اساساً معارف ديني را مي توان به دو بخش عمده تقسيم كرد: {Tالف) ضروريات و قطعيات دين:T} مسائل ضروري و قطعي دين جاي هيچگونه تكثر و اختلاف قرائت ندارد. اين امور بسيار زياد است؛ از جمله آنها: اصل توحيد؛ يعني، اعتقاد به وجود خداوند، يكتايي ذات خدا، توحيد در خالقيت، توحيد در ربوبيت تكويني، توحيد در ربوبيت تشريعي و توحيد در عبادت و پرستش، اصل نبوت، اصل معاد، وجود نماز، روزه، حج و بسياري از مسائل ديگر. {Tب ) مسائل غيرقطعي و غيرضروري:T} اين امور غالباً در جزئيات پديد مي آيد؛ مثلاً همه مي دانند كه نماز صبح دو ركعت است و آن را بايد بين الطلوعين به جا آورد و حمد و سوره در آن بايد جهراً قرائت شود؛ اما آيا مي توان در قنوت آن دعا را به غير زبان عربي خواند يا نه؟ اين مسأله قطعي و ضروري نيست و ممكن است دلايل معتبر كشف و استنباط حكم ابهاماتي را براي متخصص در استنباط پديد آورد و لاجرم موجب دو استنباط متفاوت شود. بنابراين اگر اختلافي هست، در حوزه غيرضروريات و غير قطعيات است. البته اين امور نيز درجات مختلفي دارند و برخي ادله ظني معتبر نسبتاً واضح و روشني دارند كه مانع اختلاف فهم و استنباط مي شود؛ ولي هر اندازه يك موضوع فاصله بيشتري با قطعيات پيدا كند و ابهامات افزون تري داشته باشد، به طور طبيعي در دام اختلاف برداشت بيشتري قرار مي گيرد. ليكن بايد توجه داشت كه در اين صورت هم بايد مجموع ادله شرعي را از طريق منطق و روش فهم ديني بررسي كرد و متخصصانه و كارشناسانه در باب آن نظر داد. 2- وجود اختلاف در پاره اي از فهم ها و قرائت ها لزوماً به معناي حقانيت يا بطلان همه آنها و به تعبير ديگر به معناي ارزش صدق(Truth Value) مساوي و يكسان نيست. چقدر اشتباه است كه برخي از انديشه هاي فيلسوفان و اسلام شناسان برجسته اي چون علامه طباطبائي، شهيد مطهري و... را با پندارهاي شاگردان مكتب پوپر و هايدگر، گرويچ و... برابر نهاده و مي گويند اين يك قرائت و آن يك قرائت ديگر است!! به طور قطع در ميان دو فهم متناقض يكي صادق و ديگري كاذب است. نه هر دو را صادق توان داشت و نه هر دو را كاذب. 3- هر رشته اي از معارف و دانش ها داراي منطق و روش شناسي(Methodology) خاص خويش است. معرفت ديني نيز بايد از رهگذر معتبر و مباني مضبوط آن فراچنگ آيد و بر همان اساس مورد نقد و داوري(#valvation) قرار گيرد. پشت كردن به اين مطلب در پي آورنده دو خطر بزرگ در باب معرفت ديني است: 1) آنارشيزم معرفتي(#pistemclogical Anarchism): هنجارشكني و گريزش از منطق فهم دين - كه در كتاب و سنت پيامبر(ص) و ائمه معصومين(ع) تبيين شده است و عالمان دين در طول تاريخ به تدوين و تنقيح و تفريع و فروع آن همت گماشته اند - گشاينده باب تفسير به رأي و تحميل منويات خويش بر كتاب و سنت است. در اين صورت آشفتگي و هرج و مرج بزرگي در حوزه فهم دين رخ خواهد نمود و غبار آرا و اهداي ناشيانه و انديشه هاي نادرست بر چهره دين مي نشيند و حقيقت زيباي آن را در زير خود مدفون خواهد ساخت و هر كس هر چه را بخواهد، به نام دين و قرائتي از آن به خورد مردم خواهد داد. 2) نسبيت(Relativism) و شكاكيت(Scepticism): مجال گشايي نامضبوط و هنجارگريز براي هر تفسير و قرائتي از دين، زمينه ساز نفي هرگونه معرفت اعتمادپذير و لاجرم سلب امكان اثبات آموزه ها و تعاليم حقيقي دين است. استاد مصباح يزدي در اين باره مي گويد: «... حاصلش اين است كه هر چه شما خواستيد كه به يك آيه اي، به يك روايتي، به يك دليل شرعي اي، به يك دليل قطعي اي استناد كنيد خنثي مي شود و مي گويند اين يك قرائت است، آن يك قرائت ديگر. پس تمام استدلالات شما در مورد دين خنثي مي شود، انگار هيچ دليلي بر حقانيت هيچ مطلبي از مطالب دين وجود ندارد...»، {V(هفته نامه پرتو، شماره 23، ص 8 ، چهارشنبه 29 دي 1378)V}. خلاصه آن كه: اولاً، اختلاف قرائت در همه مسائل اسلامي نيست و تنها در برخي از امورات. ثانياً، در اموري نيز كه اختلاف قرائت هست دين احتمال هرگونه قرائتي را برنمي تابد. ثالثاً، قرائت هاي احتمالي مختلف همه هم سطح نيستند، برخي صحيح و برخي سقيمند. رابعاً، قرائت نهايي و مورد قبول ما از دين قرائت ثقلين است. خامساً، براي تمييز قرائت صواب از ناصواب بايد به منطق خاص فهم و تفسير و استنباط نصوص ديني و درك عالمانه از دين - كه متكي به رهنمودهاي قرآن، پيامبر(ص) و ائمه(ع) است - رجوع كرد. براي آگاهي بيشتر ر.ك: نظريه سياسي اسلام، محمد تقي مصباح يزدي، جلسه پانزدهم.